U komberiwa ku lemuka: Vuhundzuluxeri lebyi bya Xitsonga byi tekiwa ku suka eka nkandziyiso wa ximfumo wa Ndzawulo ya Vululami. Ha swi tiva leswaku byi katsa swihoxo swo tala swa vuhundzuluxeri, naswona hi le ku endleni ka vuhundzuluxeri lebyintshwa byo antswa.

Please note: This Xitsonga translation is taken directly from the official Department of Justice edition. We are aware that it includes many translation errors, and we are working towards a new, better translation.

Xikhomanisiwa xa B: Mfumo wa Vun’we bya Rixaka: Xiphemu xa Rixaka

  1. Xiyenge xa 84 xa Vumbiwa lerintshwa xi tekiwa tanihi loko xi ri na xiyengentsongo xo tlhandlekela lexi landzelaka:

    1. Presidente u fanele ku tihlanganisa na Swandla swa Presidente—
      1. eku hluvukisiweni na ku tirhiwa ka tipholisi ta mfumo wa rixaka;
      2. eka timhaka hinkwato leti yelanaka na vufambisi bya Khabinete na ku tirhiwa ka ntirho wa Khabinete;
      3. eka ku avela mitirho eka Swandla swa Presidente;
      4. a nga si thola ehansi ka Vumbiwa kumbe milawu yihi na yihi, ku katsa na ku thoriwa ka vayimeri va matiko mambe kumbe vayimeri van’wana va xidiplomatiki;
      5. a nga si thola tikhomixini ta vulavisisi;
      6. a nga si vitana rheferandamu;
      7. loko a nga si rivalela kumbe ku yimisa swa nkarhinyana swigwevo swa vaonhi.

  2. Xiyenge xa 89 xa Vumbiwa lerintshwa xi tekiwa tanihi loko xi ri na xiyengentsongo xo tlhandlekela lexi landzelaka:

    1. Swiyengentsongo swa (1) na (2) swa tirha nakambe eka Xandla xa Presidente.

  3. Ndzimana ya (a) ya xiyenge xa 90(1) xa Vumbiwa lerintshwa xi tekiwa tanihi loko xi hlayeka hi ndlela leyi landzelaka:

    (a) Xandla xa Presidente la hlawuriweke hi Presidente;

  4. Xiyenge xa 91 xa Vumbiwa lerintshwa xi tekiwa tanihi loko xi hlayeka hi ndlela leyi landzelaka:

    91. Khabinete

    1. Khabinete yi vumbiwa hi Presidente, Swandla swa Presidente na—
      1. Vaholobye lava nga riki ehenhla ka 27 lava va nga swirho swa Palamende ya Rixaka naswona va thoriweke hi ku landza swiyengentsongo swa (8) ku fika eka (12); na
      2. Holobye langa hundziki un’we la nga riki xirho xa 175 xa Palamende ya Rixaka naswona a thoriweke hi ku landza xiyengentsongo xa (13), ku ri leswaku Presidente, a tirha hi ku tsundzuxana na Swandla swa Presidente na varhangeri va Minhlangano leyi khumbekaka ya politiki, u teka ku thoriwa ka Holobye yoloye ku fanerile.
    2. Ntlawa wun’wana na wun’wana lowu nga na switulu swa 80 kumbe ku tlula eka Palamende ya Rixaka wu fanele ku hlawula Xandla xa Presidente a humaka eka swirho swa Nhlengeletano ya Milawu.
    3. Loko ku ri hava kumbe ku ri na ntlawa wun’we lowu nga na switulu swa 80 kumbe ku tlula eka Nhlengeletano ya Milawu. Nhlangano lowu nga na nhlayo ya le henhla ya switulu na Nhlangano lowu nga na nhlayo ya switulu leyi landzelaka ya vumbirhi ha yin’we-yin’we ti na mfanelo yo hlawula Xandla xa Presidente un’we a humaka eka swirho swa Nhlengeletano ya Milawu.
    4. Loko a hlawuriwa no vekiwa, Xandla xa Presidente a nga ha langa ku tshama kumbe a tshika ku va xirho xa Nhlengeletano ya Milawu.
    5. Xandla xa Presidente u tirhisa matimba naswona u fanele ku tirha mitirho leyi haverisiweke ntirho wa Xandla xa Presidente hi Vumbiwa kumbe leyi haverisiweke ntirho wolowo hi Presidente.
    6. Xandla xa Presidente u Khoma ntirho—
      1. ku fikela siku ra 30 Dzivamisoko 1999 handle ka loko a vitaniwa nakambe hi nhlangano lowu nga na mfanelo yo n’wi hlawula hi ku landza swiyengentsongo swa (2) na (3); kumbe
      2. ku kondza munhu la hlawuriweke ku va Presidente endzhaku ka nhlawulo wihi na wihi wa Palamende ya Rixaka lowu wu khomiweke ku nga si fika siku ra 30 Dzivamisoko 1999, a sungula ku tirha.
    7. Xivandla xa ntirho wa Xandla xa Presidente xi siviwa hi Nhlangano lowu wu hlawuleke no veka Xandla xelexo xa Presidente.
    8. Nhlangano lowu wu nga na switulu swa kwolomu ka 20 eka Nhlengeletano ya Tiko ya Milawu naswona lowu wu nga boha ku nghenela eka mfumo wa vun’we bya rixaka, wu na mfanelo yo va wu nyikiwa ndzawulo yin’we kumbe ku tlula eka Khabinete leti hi tlhelo ra tona Vaholobye lava va vuriweke eka xiyengentsongo xa (1)(a) va faneleke ku thoriwa, hi ndzinganelano wa nhlayo ya switulu leyi wu nga na yona eka Palamende ya Rixaka loko ku pimanisiwa na nhlayo ya switulu leswi swi nga na Minhlangano leyin’wana leyi ngheneleka.
    9. Tindzawulo ta Khabinete ti fanele ku averiwa eka Minhlangano leyi khumbekaka hi ku landzelelana hi ku ya hi endlelo leri landzelaka—
      1. Mpimo wa switulu hi ndzawulo hi ndzawulo wu fanele kukumiwa hi ku avanyisa ntsengo wa nhlayo ya switulu eka Palamende ya Rixaka leswi hlanganyeriweke hi mintlawa leyi khumbekaka hi nhlayo ya tindzawulo leti hi tlhelo ra tona Vaholobye lava va vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1)(a) va faneleke ku thoriwa, ku hlanganisiwa na n’we.
      2. Mbuyelo, ku nga tekeriwi enhlokweni xiphemu xa xikhume xa vunharhu na swiphemu leswi landzelaka loko swi ri kona, i mpimo wa switulu swa ndzawulo.
      3. Nhlayo ya tindzawulo leti faneleke ku a veriwa Nhlangano lowu khumbekaka wu kumeka hi ku avanyisa ntsengo wa nhlayo wa switulu leswi ntlawa wolowo wu nga na swona eka Nhlengeletano ya Tiko ya Milawu hi mpimo lowu wu vuriwaka eka ndzimana ya (b).
      4. Mbuyelo ku ya hi ndzimana ya (e), byi komba nhlayo ya tindzawulo leti faneleke ku averiwa ntlawa wolowo.
      5. Laha ku tirhisiwa ka endlelo leri nga laha henhla ku humesa nsalo lowu wu nga mitiwangiki hi nhlayo ya tindzawulo leti ti averiwaka ntlawa, nsalo wu phikizana na minsalo leyin’wana yo fana leyi kumiwaka hi ntlawa kumbe Minhlangano yin’wana, na ndzawulo kumbe tindzawulo tihi na tihi leti ti salaka ti nga averiwanga ti fanele ku averiwa ntlawa kumbe mintlawa leyi khumbiwaka hi ku landzelelana ka vukulu bya nsalo.
    10. Presidente endzhaku ko tsundzuxana na Swandla swa Presidente na varhangeri va Minhlangano leyi khumbekaka u fanele—
      1. ku kuma nhlayo leyi nga yona ya tindzawulo leti faneleke ku averiwa Minhlangano leyi khumbekaka hi ku ya hi nhlayo ya tindzawulo leti yi averiwaka tona hi ku landza xiyengentsongo xa (9);
      2. ku thola hi tlhelo ra ndzawulo yin’wana na yin’wana yoloye xirho xa Nhlengeletano ya Tiko ya Milawu lexi xi nga xirho xa ntlawa wolowo ndzawulo yeleyo yi averiweke yona ku ya hi ndzimana ya (a), ku va Holobye la nga na vutihlamuleri bya ndzawulo yeleyo;
      3. loko swi tshuka swi laveka ku endlela swikongomelo swa Vumbiwa kumbe hi ku tirhela mafumelo lamanene, u fanele ku cinca makumiwele wahi na wahi ya mpimo wa switulu ku ya hi ndzimana ya (a) ku ya hi xiyengentsongo xa (9);
      4. yimisa ku thoriwa kwihi na kwihi ku ya hi ndzimana ya (b)—
        1. loko Presidente a komberiwa ku endla tano hi murhangeri wa Nhlangano lowu eka wona Holobye yoloye a nga xirho; kumbe
        2. loko swi tshuka swi laveka ku endlela swikongomelo swa Vumbiwa kumbe hi ku tirhela mafumelo lamanene; kumbe
      5. ku siva, loko swi laveka, ku ya hi ndzimana ya (b) , xivandla xa ntirho wa Holobye.
    11. Xiyengentsongo xa (10) xi fanele ku tirhiwa hi moya lowu wu nga ndzeni ka mianakanyo ya mfumo wa vun’we bya rixaka, kutani Presidente na vatirhi va makungu lava khumbekaka eka ku sungula ka ku tirhisiwa ka xiyengentsongo xelexo va fanele ku lavana na ku fikelela ntwanano hi minkarhi hinkwayo: Ku ri leswaku loko ku nga fikeleriwi ntwanano ehenhla ka—
      1. ku tirhisiwa ka matimba loku ku vuriwaka eka ndzimana ya (a), ya (c) kumbe ya (d)(ii) ya xiyengentsongo xelexo, xiboho xa Presidente xi na matimba ku tlula leswin’wana;
      2. ku tirhisiwa ka matimba loku ku vuriwaka eka ndzimana ya (b), ya (d)(i) kumbe ya (e) ya xiyengentsongo xelexo loku khumbhaka munhu la nga riki xirho xa Nhlangano lowu Presidente a welaka eka wona, xiboho xa murhangeri wa Nhlangano lowu munhu yoloye a nga xirho xa wona xi na matimba ku tlula leswin’wana; na
      3. ku tirhisiwa ka matimba loku vuriwaka eka ndzimana ya (b) kumbe ya (e) ya xiyengentsongo xelexo loku khumbhaka munhu la nga xirho xa Nhlangano lowu Presidente a welaka eka wona, xiboho xa Presidente hi xona xi nga na matimba ku tlula leswin’wana.
    12. Loko makumiwele wahi na wahi ya mpimo wa nhlayo ya tindzawulo leti fanelaka ku averiwa ya cinciwa ku ya hi xiyengentsongo xa (10)(c),Vaholobye lava va khumbekaka va fanele ku suka eka tindzawulo ta vona kambe va ha ri na mfanelo, laha swi tirhaka, yo thoriwa nakambe eka tindzawulo tin’wana leti averiweke minhlangano ya vona hi ku hambana ka yona hi ku landza mapimelo lama ya cinciwaka.
    13. Presidente—
      1. hi ku tsundzuxana na Swandla swa Presidente na varhangeri va Minhlangano leyi khumbekaka, va fanele—
        1. ku veka ndzawulo yo karhi ya Holobye la vuriwaka eka xiyengentsongo xa (1)(b) loko swi tshuka swi laveka hi ku landza xiboho xa Presidente ehansi ka xiyengentsongo xelexo;
        2. ku thola hi tlhelo ra ndzawulo yeleyo munhu la nga riki xirho xa Nhlengeletano ya Milawu, ku va Holobye la khumbekaka hi ndzawulo yeleyo;
        3. ku siva, loko swi laveka, xivandla hi tlhelo ra ndzawulo yeleyo; kumbe
      2. endzhaku ko tsundzuxana na Swandla swa Presidente na varhangeri va Minhlangano leyi khumbekaka, u fanele ku herisa ku thoriwa kwihi na kwihi ku ya hi ndzimana ya (a) loko swi tshuka swi laveka ku endlela swikongomelo swa Vumbiwa kumbe hi ku tirhela ku va na mfumo lowunene.
    14. Tinhlengeletano ta Khabinete ti fanele ku va ehansi ka vufambisi bya Presidente, kumbe, loko Presidente a lerisa tano, vufambisi bya Xandla xa Presidente: Ku ri leswaku Xandla xa Presidente u fambisa tinhlengeletano loko nkarhi wa yena wu fika handle ka loko timhaka ta xihatla ta mfumo na moya lowu nga ndzeni ka mianakanyo ya mfumo wa vun’we bya rixaka ti koxa hi ndlela yin’wana.
    15. Khabinete yi fanele ku tirha hi mukhuva lowu wu tekelaka enhlokweni moya wo lavana na ku twanana lowu wu nga ndzeni ka mianakanyo ya mfumo wa vun’we bya rixaka xikan’we na mfumo lowu nyawulaka.

  5. Xiyenge xa 93 xa Vumbiwa lerintshwa xi tekiwa tanihi loko xi hlayeka hi ndlela leyi landzelaka:

    93. Ku thoriwa ka Swandla swa Vaholobye

    1. Presidente, endzhaku ko tsundzuxana na Swandla swa Presidente na varhangeri va Minhlangano leyi hoxaka xandla eka Khabinete, a nga simeka swivandla swa mitirho ya Swandla swa vaholobye.
    2. Nhlangano wu na mfanelo yo nyikiwa xivandla xin’we kumbe ku tlula xa xandla xa holobye hi ndlela leyi fanaka naswona hi ku landza endlelo ro fana na leri tindzawulo ta Khabinete ti averisiwaka xiswona.
    3. Swilaveko swa xiyenge xa 91 (10) ku ya eka (12) swa tirha, ku katsa na ku cinciwa loku lavekaka hi tlhelo ra Swandla swa Vaholobye, naswona eka ku tirhisiwa koloko leswi swi vula Xandla xa Holobye kumbe xivandla xa ntirho xa Xandla xa holobye, hi ku landzelelana.
    4. Loko munhu a thoriwa ku va Xandla xa Holobye wa ndzawulo yihi na yihi leyi rhangeriweke hi Holobye—
      1. Xandla xa Holobye xi fanele ku tirhisa matimba no tirha mitirho yin’wana leyi faneleke hi ku yimela Holobye hi ku landza milawu yihi na yihi kumbe leyi nga cincaka ku ya hi swileriso swa Presidente, leswi nyikiweke Xandla xa Holobye hi Holobye; na
      2. Swihi na swihi leswi swi vuriwaka eka milawu yihi na yihi swi kongomisiwaka eka Holobye yoloye swi fanele ku tekiwa tanihi loko swi katsa na leswi kongomisiwaka eka Xandla xa Holobye loyi a n’wi khomelaka.
    5. Loko Xandla xa Holobye xi nga ri kona kumbe hi swivangelo swin’wana, a hluleka ku tirhisa matimba wahi na wahi na ku tirha ntirho wa hofisi, Phuresidene a nga thola Xandla xin’wana xa Holobye kumbe munhu wihi na wihi ku tirha a siva Xandla xexo xa Holobye, ku ngava hi ku angarhela kumbe eka ku tirhisiwa ka matimba kumbe ku tirha ntirho.

  6. Xiyenge xa 96 xa Vumbiwa lerintshwa xi tekiwa xi ri na swiyengentsongo swo tlhandlekela leswi landzelaka:

    1. Vaholobye, hi un’we-un’we, va na vutihlamuleri eka Presidente na le ka Palamende eka mafambiselo ya tindzawulo ta vona, naswona swirho hinkwaswo swa Khabinete swina vutihlamuleri lebyi fambelanaka hi ndlela yo hlanganela eka ku tirha mitirho ya swona ya mfumo wa rixaka na tipholisi ta wona.
    2. Vaholobye va fanele ku fambisa tindzawulo ta vona hi ku landza pholisi leyi vekiweke hi Khabinete.
    3. Loko Holobye a tsandzeka ku fambisa ndzawulo hi ku ya pholisi ya Khabinete, Presidente a nga kombela Holobye la khumbhekaka ku endla ntirho hi ku landza pholisi.
    4. Loko Holobye la khumbhekaka a hluleka ku landzelela xilaveko xa Presidente ehansi ka xiyengentsongo xa (5), Presidente a nga ha susa Holobye yoloye entirhweni—
      1. loko Holobye loyi ku vulavuriwaka hi yena eka xiyenge xa (91)(a), endzhaku ko tihlanganisa na Holobye, loko Holobye ku nga ri xirho xa nhlangano wa Presidente kumbe a nga ri murhangeri wa nhlangano, naswona endzhaku ko tihlanganisa na murhangeri wa nhlangano wa Holobye yoloye: kumbe
      2. loko kuri Holobye loyi ku vulavuriwaka hi yena eka xiyenge xa 91 (1)(b) endzhaku ko tihlanganisa na Swandla swa Presidente na varhangeri va Minhlangano leyi khumbekaka.